Een vraag die zich veel paardeneigenaren stellen. Als je kijkt naar je geliefde, maar wel overgewichte, pony, die met permanent toegang tot hooi aankomt wanneer je ernaast staat, dan lijkt het duidelijk dat je het gewicht onder controle zou moeten kunnen krijgen met een eenvoudige rantsoenering van de hoeveelheid voer. Want als het paard minder calorieën eet, zal het op gewicht blijven of zelfs afvallen. Het werkt ook voor ons, als we ons er gedisciplineerd aan houden. Of niet?
Van mensen naar paarden doorvertalen?
Mensen hebben de neiging om hun eigen gedrag te projecteren op hun paarden. Als we het koud hebben, gaan we ervan uit dat onze paarden een deken nodig zijn. Als wij drie maaltijden per dag eten, zouden we kunnen denken dat paarden ook regelmatige maaltijden moeten hebben. We zien echter over het hoofd dat paarden zich hebben ontwikkeld met verschillende behoeften op het gebied van fysiologie en voeding. De evolutie heeft paarden gevormd op een manier die sterk verschilt van die van mensen. Paarden kunnen bijvoorbeeld met een opmerkelijke snelheid en uithoudingsvermogen rennen en hebben minder slaap nodig. Bovendien hebben ze een spijsverteringssysteem dat fundamenteel verschilt van het onze. Mensen worden geclassificeerd als “omnivoren”, vergelijkbaar met varkens. In de loop der tijd heeft ons lichaam zich aangepast om voedingsstoffen en energie voornamelijk in de dunne darm op te nemen, gedreven door een dieet dat dierlijke producten bevat. Voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, zoals vlees en eieren, bevatten veel energie en dragen bij aan de ontwikkeling van onze grote, krachtige hersenen. Vanwege de geconcentreerde energie-inhoud van onze voeding hebben we relatief kleine hoeveelheden nodig om aan onze voedingsbehoeften te voldoen. Dit heeft mensen gevormd tot “maaltijdeters”, met pauzes tussen energierijke maaltijden, afgestemd op het verteringsritme van ons lichaam. Want als we de hele dag door ons rijke voedsel eten, gebeurt wat in veel westerse landen kan worden waargenomen: er treedt vetzucht op met bijbehorende ziektes. Daarom is het goed en verstandig om langere pauzes in te lassen tussen energierijke maaltijden; ons lichaam is hierop ingesteld en heeft ze ook nodig. De langste pauze hebben we ’s nachts omdat de mens – vergelijkbaar met roofdieren – een lange, ononderbroken slaapfase nodig heeft om te regenereren.
Paarden zijn aangepast aan een heel ander dieet
Paarden zijn evolutionair aangepast aan een compleet ander dieet en levensstijl. Ze zijn herbivoren en niet aangepast aan een dieet met veel energie en voedingsstoffen zoals mensen. Terwijl mensen alleen de bessen van een struik plukken en eten (hoog suikergehalte, weinig vezels), eten paarden de hele struik (laag suikergehalte, veel vezels). In de loop van miljoenen jaren hebben paarden hun ecologische niche gevonden op plaatsen waar veel andere dieren niet langer kunnen overleven omdat ze geen (licht verteerbare) voedselbronnen hebben: steppen, halfwoestijnen en toendra’s. Dit betekent dat ze niet alleen herbivoren zijn, maar dat ze in hun veganistische dieet ook de magerste voedselbron, plantenvezels, kunnen en moeten omzetten in energie. Dit komt omdat plantaardige vezels het hele jaar door nog in grote hoeveelheden te vinden zijn, zelfs in de steppe, terwijl bessen, zaden of noten slechts in zeer kleine hoeveelheden beschikbaar zijn en ook alleen in bepaalde periodes. Het spijsverteringskanaal van de paarden moest zich daarom aanpassen om plantaardige vezels te kunnen gebruiken. Dat kan de mens niet doen. Plantaardige vezels fungeren voor ons als voedingsvezels – hoewel ze belangrijk zijn voor de peristaltiek en als voedsel voor ons microbioom van de dikke darm (“darmflora”), vallen ze er uiteindelijk aan het einde van het spijsverteringsproces weer uit – we kunnen er geen energie uit halen. Paarden daarentegen hebben een mechanisme ontwikkeld om uit deze plantenvezels de energie te halen die ze nodig hebben voor hun dagelijkse behoeften. En dat doen ze met behulp van speciale cellulolytische micro-organismen die zich in hun dikke darm vestigen. Paarden hebben dus een fundamenteel andere samenstelling van de darmflora dan mensen en dit stelt hen in staat om plantenvezels (cellulose) om te zetten in energie in plaats van deze uit te scheiden als voedingsvezels.
Als we echter kijken naar de energiedichtheid van verschillende moleculen, zien we dat cellulose wel energie bevat, maar heel weinig in vergelijking met andere voedingsstoffen. Eiwitten hebben 1,5 keer zoveel energie als suiker en vetten hebben twee keer zoveel energie als suiker.
Cellulose bestaat in principe uit suikermoleculen die ingewikkeld aan elkaar vastzitten (waardoor ze zo moeilijk te verteren zijn). Het bevat daarom de laagste energiewaarde in vergelijking met eiwit of vet en is tegelijkertijd zo moeilijk af te breken dat niet eens de volledige energie-inhoud beschikbaar is voor het paard, maar alleen het deel dat overblijft als “afval” van de activiteit van de micro-organismen. Dit betekent dat paarden zeer grote hoeveelheden voer moeten eten om er aan het eind van de dag genoeg energie uit te halen voor hun eigen behoeften. Het paard kan deze grote hoeveelheden voer echter alleen opnemen als het vrijwel continu eet.
Paarden hebben 10-15 kg mager hooi per dag nodig
Wilde paarden consumeren, net als gezonde gedomesticeerde paarden, ongeveer dezelfde hoeveelheid ruwvoer en vertonen vergelijkbaar eetgedrag. Paarden hebben 2-3% van hun lichaamsgewicht aan (mager) hooi nodig om aan hun energiebehoefte te voldoen. Dit betekent dat ze 2-3 kg hooi per 100 kg lichaamsgewicht eten, wat neerkomt op 10-15 kg per dag voor een paard van 500 kg. Hoe voedselarmer het hooi, hoe meer ervan wordt gegeten om aan de behoefte te voldoen. De hoeveelheid wordt echter niet in één grote maaltijd gegeten en daarna lange tijd gepauzeerd. Dit is het soort dieet dat roofdieren hebben, waarbij ze een prooi vangen, hun maag volproppen en dan lange periodes slapen om hun energierijke voedsel te verteren totdat ze weer honger krijgen en op jacht gaan. Paarden daarentegen eten hun magere voer continu in kleine hoeveelheden gedurende 24 uur met veel korte eetpauzes.
Het paard eet niet in maaltijden
De paardenmaag is – in verhouding tot de totale lichaamsgrootte – veel kleiner dan die van de hond (die ongeveer drie keer zo groot is in verhouding tot de lichaamsgrootte!) en ook niet erg uitzetbaar. Het paard kan dus geen grote hoeveelheden in één keer opnemen. Daarnaast heeft het een reflex die ervoor zorgt dat een deel van het voedsel wordt doorgegeven aan de dunne darm zodra er nieuw voedsel in de maag komt. Dit betekent dat de maag constant gevuld is, maar nooit overvol – in tegenstelling tot de maag van een roofdier. Elke hondeneigenaar wiens hond ooit het braadstuk van tafel heeft gejat, kent dit wel. De maag van het paard produceert voortdurend zoutzuur, dat in een natuurlijk dieet in evenwicht wordt gehouden door constante absorptie en buffering door speeksel. Als de maag van de hond leegloopt, stopt hij met de productie van dit zoutzuur. Als de maag van het paard leeg is, is dat niet het geval. Het zuur dat vervolgens wordt geproduceerd is een van de belangrijkste redenen voor het ontstaan van maagzweren bij paarden, omdat het zoutzuur de maagwanden aantast.
De paardenmaag is niet ontworpen om leeg te lopen, want het paard is een continue eter, geen maaltijdeter. Het voeren van hooi in maaltijden bevordert dus de ontwikkeling van pijnlijke maagzweren.
De dunne darm speelt een ondergeschikte rol in de spijsvertering van het paard. Hier worden voedingsstoffen die gemakkelijk verteerbaar zijn door de dunne darm, zoals suiker, zetmeel, vet en eiwit, afgebroken en uit het voedsel gehaald. Het paard kan deze voedingsstoffen in kleine hoeveelheden gebruiken in zijn metabolisme als energieleveranciers (suiker, zetmeel) of bouwstoffen (vet, eiwit). In grote hoeveelheden worden ze snel schadelijk, omdat de achterliggende orgaansystemen grote hoeveelheden van deze voedingsstoffen niet aankunnen. Dit komt simpelweg omdat paarden zich tijdens hun evolutie nooit hebben hoeven aanpassen aan grote hoeveelheden van zulke voedingsstoffen.
Dus wat voor ons de belangrijkste voedingsstoffen en energiebronnen zijn – de door de dunne darm verteerbare componenten – worden heel snel schadelijk voor paarden en kunnen leiden tot ziekten zoals insulineresistentie, PSSM, overbelasting van de nieren, vetdegeneratie (EMS) en alle bijbehorende secundaire ziekten zoals hoefbevangenheid.
Ze mogen dus slechts in kleine hoeveelheden in de voeding voorkomen. Het belangrijkste spijsverteringsgedeelte bij het paard is de dikke darm en zijn microbioom.
Nadat alle voedingsstoffen die schadelijk kunnen zijn voor het microbioom (suikers, zetmeel, vetten en ook eiwitten in grote hoeveelheden) door de dunne darm uit het voer zijn verwijderd, kunnen de micro-organismen in de dikke darm aan de slag met de plantenvezels. Tijdens dit proces worden veel voedingsstoffen geproduceerd die het paard kan opnemen en gebruiken, en er wordt veel energie in de vorm van propionaat, butyraat of acetaat gewonnen, die het paard kan gebruiken.
Het is een voortdurende aanvoer van vezelmateriaal nodig
Om de darmflora optimaal te laten werken, heeft deze een constante aanvoer van vezelmateriaal nodig. Als de darm leegloopt, “verhongeren” de micro-organismen. Daarbij richten ze veel schade aan. Dit komt omdat bij het afsterven endotoxines vrijkomen die door het paard worden opgenomen en de ontgiftingsbalans enorm belasten, wat zelfs kan leiden tot hoefbevangenheid. Bovendien beginnen de overgebleven micro-organismen uit pure honger de beschermende slijmlaag van het darmslijmvlies aan te vreten, wat op zijn beurt ontstekingen van het darmslijmvlies kan veroorzaken. Symptomen zoals mestwater of een neiging tot koliek kunnen het negatieve gevolg zijn.
Verstoringen van het milieu in de dikke darm zijn een van de hoofdoorzaken van de meeste stofwisselingsziekten die we bij paarden zien – van zomereczeem tot chronisch hoesten tot hoefbevangenheid.
Het is daarom essentieel dat de darmflora constant wordt voorzien van verteerbare plantenvezels, vooral cellulose. Dit is nog een reden waarom paarden gestaag kleine hoeveelheden hooi eten zonder langere voederpauzes te nemen.
Eetpauzes veroorzaken stress
Last but not least heeft een gebrek aan hooi ook een negatief effect op de psyche van het paard.
Want als er geen voedseltoevoer is, wordt het levensbedreigend voor wilde paarden, want een verzwakt paard wordt een prooi in de natuur. Onze gedomesticeerde paarden reageren dus ook met enorme stress wanneer er een ruwvoerpauze optreedt. Studies hebben aangetoond dat dit het agressiegedrag in groepshuisvesting verhoogt. Ook gedragsafwijkingen zoals luchtzuigen, weven, schrapen, kribbebijten etc. kunnen vooral ontstaan of toenemen wanneer de paarden geen ruwvoer tot hun beschikking hebben. Naast de voor de hand liggende negatieve effecten op de groepsdynamiek, veroorzaakt de stress die gepaard gaat met een gebrek aan ruwvoer ook fysieke belasting.
Dit komt omdat stress leidt tot het vrijkomen van endogeen cortisol bij paarden, dat niet alleen het immuunsysteem onderdrukt en de bloedsuikerspiegel doet stijgen, maar op de lange termijn ook de symptomen van Cushing kan uitlokken.
Het paard heeft zich aangepast aan een mager dieet
Het paard heeft zijn spijsverteringsstelsel en stofwisseling gedurende bijna 50 miljoen jaar evolutie aangepast aan dit magere dieet van laagenergetische cellulose. En zelfs toen de mens het paard domesticeerde, zo’n 6.000 – 8.000 jaar geleden, bleven ze het duizenden jaren lang op precies dezelfde manier voeden als wilde paarden. Want zelfs met akkerbouw was het voedsel dat daar werd geteeld, zoals granen of bieten, veel te waardevol als voedsel voor mensen om aan het paard te voeren. Paarden konden eten wat mensen niet konden: Gras, hooi, bladeren, stro, kreupelhout. Pas sinds de industrialisatie en de daarmee gepaard gaande moderne landbouw, die de graanproductie op grote schaal en dus goedkoop heeft gemaakt, voeren mensen zulke energierijke voeding aan paarden. Dus ongeveer 150 jaar. Maar wat de evolutie in 50 miljoen jaar heeft gecreëerd, kan de mens niet in 150 jaar volledig op zijn kop zetten.
Het spijsverteringsstelsel van onze paarden functioneert nog precies hetzelfde als dat van hun wilde soortgenoten.
Dat is een van de redenen waarom in het wild levende paarden – zoals ontsnapte “brumbies” in Australië of losgelaten “mustangs” in de VS – het zelfs in kale landschappen makkelijk zonder hun dagelijkse muesli-rantsoen kunnen stellen. Hun spijsverteringsstelsel kan het karige voer van wilde paarden gemakkelijk aan.
© Adobe Stock/Eileen
Constante toegang tot voedselarm, cellulose-rijk ruwvoer
Dit brengt ons precies bij het probleem van onze mollige pony: hun spijsverteringsstelsel is aangepast aan een constante aanvoer van voedselarm, cellulose-rijk ruwvoer. De intensieve landbouw heeft de samenstelling van onze hooilanden de afgelopen 50 jaar echter drastisch veranderd. Waar ooit ruige weiden de basis vormden voor het ruwvoer van paarden, zijn er tegenwoordig felgroene prestatieweiden met grassoorten met een hoog suikergehalte, die een hoge melk- en vleesopbrengst in de kortst mogelijke tijd mogelijk maken (ten koste van de gezondheid van ons vee), maar niet langer geschikt zijn voor het voeden van paarden. Hoe hoger het suikergehalte in het hooi, hoe liever de paarden het eten – het smaakt beter. Helaas zijn de hoge suikergehaltes echter problematisch voor paarden omdat hun metabolisme niet ontworpen is om zulke hoeveelheden suiker te verwerken. We zitten dus met het dilemma dat het spijsverteringsstelsel noodzakelijkerwijs ontworpen is voor een continue aanvoer van ruwvoer, dus moeten we ervoor zorgen dat ons paard permanent toegang heeft tot hooi. Anders is er een risico op ziekten zoals maagzweren of dysbiose (verkeerde fermentatie) in de dikke darm met alle soms dramatische gevolgen van dien. Als de paarden echter ongehinderd suikerrijk hooi mogen eten, vooral als ze al verslaafd zijn aan suiker door hun dagelijkse voerbak, heerlijke wortels en af en toe een banaan, dan eten de paarden veel te veel “suikerhooi” en kan de stofwisseling de hoeveelheden energie niet meer aan, wat weer kan leiden tot ziektes zoals obesitas, insulineresistentie en als gevolg daarvan hoefbevangenheid.
Wat moeten we doen?
Het eerste wat je hier moet doen is het stoppen van alle voedingsrijke (in de dunne darm verteerbare) voeding. Ook al geeft het ons ongelooflijk veel voldoening om de voerbak van ons paard klaar te maken en hebben we hartjes in onze ogen als onze lieveling het dan enthousiast oplikt – zelfs “graanvrije muesli’s” zijn vaak verrijkt met stukjes wortel of oliën om ze smakelijk te maken en horen niet thuis in paardenvoer. Vooral niet bij paarden die al gewichts- of gezondheidsproblemen hebben. Wortels, appels, bananen en ander fruit en groenten moeten alleen gegeven worden na zorgvuldige overweging en in kleine hoeveelheden, bij paarden met stofwisselingsproblemen is het beter om ze helemaal niet te geven. Snoepjes moeten worden beperkt tot een absoluut noodzakelijke hoeveelheid. Zodra je alle “dikmakers” tot een minimum hebt beperkt, is de volgende stap het optimaliseren van de hooivoeding. In plaats van maaltijden, elektronisch geregelde hooiruiven met gedwongen voederpauzes of te weinig voerplekken met de bijbehorende constante stress en ruzies, moet je er altijd voor zorgen dat alle paarden op elk moment bij het hooi kunnen. Stro is geen goede vervanging voor hooi, het kan leiden tot verstopping en koliek als het overmatig wordt geconsumeerd en mag daarom alleen worden aangeboden als aanvulling op hooi. Het aantal voerplekken hangt af van de groepsdynamiek – van 10% meer voerplekken dan paarden in de groep als de sociale structuur goed is tot twee keer zoveel voerplekken in slecht compatibele groepen of groepen met frequente wisselingen. De voersnelheid van de paarden kan geregeld worden door gebruik te maken van zogenaamde slowfeedersystemen, waarbij hooinetten de eenvoudigste oplossing zijn. De maaswijdte moet altijd worden aangepast aan de kwaliteit van het hooi en de vaardigheid van de paarden. Bijvoorbeeld, zeer grof hooi heeft grotere mazen nodig dan fijn hooi, nogal onhandige of eerder iets te dunne paarden hebben grotere mazen nodig, dikke pony’s die hun hooi net als een stofzuiger naar binnen werken, moeten daarentegen fijnmazige netten krijgen, eventueel zelfs met stro door het hooi gemengd.
Conclusie
Alleen met een voortdurend aanbod van hooi (dat wordt aangepast aan de voedingskwaliteit van het hooi en de gewichtsconditie van de paarden via slowfeeder systemen) is een aan de soort aangepaste voeding van paarden mogelijk. Elke vorm van beperkte toegang – via maaltijdvoeding, stro in plaats van hooi, hooiautomaten, enz. – creëert enorme stress en kan dus leiden tot agressie, depressie, maagzweren, afweersysteemproblemen en een verkeerde fermentatie in de dikke darm en, als gevolg daarvan, tot ziekten zoals mestwater, diarree, koliek, insulineresistentie of hoefbevangenheid.
